Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι oι επιπτώσεις της εξάπλωσης του κορωνοϊού είναι εξαιρετικά σημαντικές σε όλα τα επίπεδα: κοινωνικό, ιατρικό, οικονομικό, πολιτικό, πολιτιστικό. Σε ορισμένους τομείς, ίσως, οι συνέπειες θα φανούν ακόμη περισσότερο μακροπρόθεσμα, όπως για παράδειγμα στην οικονομία του κάθε κράτους, το οποίο καλείται να αντιμετωπίσει τις καταστάσεις που δημιουργούνται με ανάλογη σοβαρότητα, οργάνωση και υπευθυνότητα, λειτουργώντας ως κράτος δικαίου και πρόνοιας.
Μια από τις πρώτες συνέπειες του φαινομένου – γιατί ουσιαστικά ο κορωνοϊός αποτελεί φαινόμενο που θα σημαδέψει την παγκόσμια ιστορία – έχει ήδη κάνει έντονα την εμφάνισή της στον χώρο της εκπαίδευσης. Εδώ και αρκετό καιρό, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα κάθε βαθμίδας, έχουν αναστείλει την ομαλή και κανονική λειτουργία τους εξαιτίας της εξάπλωσης του κορωνοϊού, σύμφωνα με τα κρατικά μέτρα προστασίας της δημόσιας υγείας που έχουν ληφθεί. Ως εκ τούτου, τα μαθήματα προσφέρονται εξ αποστάσεως και διαδικτυακά. Ζούμε πλέον στην εποχή της τηλε-εκπαίδευσης, κάτι που ασφαλώς δεν είναι καινούριο καθώς η παροχή εξ αποστάσεως εκπαιδευτικών προγραμμάτων, ιδιαίτερα στον τομέα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, συντελείται εδώ και αρκετά χρόνια. Ωστόσο, εκείνο που χαρακτηρίζει την τωρινή κατάσταση είναι η καθολική της διάσταση καθώς πλέον, για όσο χρονικό διάστημα παραμένουν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα κλειστά για μαθητές και φοιτητές, όλα τα μαθήματα παραδίδονται διαδικτυακά.
Απέναντι στην ομοιόμορφη αυτή εκπαιδευτική πραγματικότητα οι προκλήσεις που δημιουργούνται είναι αρκετές: τόσο για τους διδάσκοντες, οι οποίοι καλούνται να εξοικειωθούν πλήρως με την εν λόγω κατάσταση όσο και για τους διδασκόμενους, οι οποίοι καλούνται να διδαχτούν με καινούριες μεθόδους και μέσα. Αναμφίβολα, κοινή συνιστάμενη αποτελεί η προσδοκία και ο στόχος της παροχής ποιοτικής και σύγχρονης εκπαίδευσης προς όφελος όλης της κοινωνίας.
Μια ξεχωριστή διάσταση της διαδικτυακής εκπαίδευσης (ή όπως συνηθίζεται να αποκαλείται ως online εκπαίδευση) έγκειται στην προστασία της ιδιωτικότητας όλων των εμπλεκομένων φορέων στην εκπαιδευτική αυτή διαδικασία. Ειδικότερα, το κεντρικό ερώτημα που προκύπτει είναι κατά πόσο προστατεύεται η ιδιωτικότητα διδασκόντων και διδασκομένων. Συναφώς, ανακύπτουν επιμέρους ζητήματα, όπως, ενδεικτικά, τι ισχύει σχετικά με τη χρήση κάμερας κατά τη διάρκεια της online μάθησης, με την ανάρτηση των εκπαιδευτικών διαλέξεων καθώς και το πώς εξασφαλίζεται η αξιοπιστία και εγκυρότητα της εξεταστικής διαδικασίας μέσω τεχνολογικών εργαλείων.
Πριν δοθούν απαντήσεις στα εν λόγω ερωτήματα, θεωρείται χρήσιμο να παρατεθούν ορισμένες αντικειμενικές παραδοχές που διαμορφώνουν το πλαίσιο εξέτασης των υπό κρίση θεμάτων:
- Όλα τα εκπαιδευτικά ιδρύματα αντιμετωπίζουν τις ίδιες προκλήσεις και απαιτήσεις σχετικά με την παροχή της εκπαίδευσης
- Τα τεχνολογικά εργαλεία και οι μεθόδους που χρησιμοποιούνται δεν αποτελούν, κατά κανόνα, πρωτότυπες εφευρέσεις αλλά χρησιμοποιούνται εδώ και αρκετά χρόνια στον τομέα της εκπαίδευσης, από πάρα πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού
- Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να υποκαταστήσει την αμεσότητα και τη δυναμική της διδασκαλίας και μάθησης σε φυσικό περιβάλλον
- Όλα τα μαθήματα πλέον, τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, προσφέρονται διαδικτυακά, καθώς δεν υπάρχει εναλλακτική μέθοδος εξαιτίας των κρατικών μέτρων που έχουν ληφθεί για την αντιμετώπιση της εξάπλωσης του κορωνοϊού
- Το ενδιαφέρον στρέφεται κυρίως στην προσφορά των συμβατικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων, τα οποία δεν υπάγονται, κατά κανόνα, στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση, όπου υφίσταται ήδη προκαθορισμένο πλαίσιο διεξαγωγής τους
- Τα προβλήματα και οι ανησυχίες που εγείρονται για την προστασία της ιδιωτικότητας απασχολούν όλους και απαιτούν οργανωμένη και συντονισμένη δράση
- Δεν υπάρχει ποτέ και πουθενά απόλυτο ποσοστό ασφάλειας στο διαδίκτυο, ως εκ τούτου εκείνο που απαιτείται είναι η ελαχιστοποίηση των κινδύνων
Με βάση τις ανωτέρω παραδοχές, εκείνο που αρχικά πρέπει να τονιστεί είναι ότι από τη στιγμή που χρησιμοποιούνται τεχνολογικά μέσα για την αξιολόγηση φοιτητών, συντελείται επεξεργασία και συλλογή προσωπικών δεδομένων. Κατά συνέπεια, εφαρμόζεται η εθνική και ευρωπαϊκή νομοθεσία για τα προσωπικά δεδομένα (νόμος 125(Ι) 2018 και Κανονισμός 2016/679, αντίστοιχα) καθώς, σύμφωνα με τις νομοθετικές πρόνοιες, λαμβάνει χώρα «αυτοματοποιημένη επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, τα οποία περιλαμβάνονται ή πρόκειται να περιληφθούν σε σύστημα αρχειοθέτησης». Κατ’επέκταση, πρέπει να ισχύουν όλες οι αρχές και προϋποθέσεις για τη νομιμότητα επεξεργασίας δεδομένων. Ως εκ τούτου, το κάθε πανεπιστήμιο ορίζεται ως υπεύθυνος επεξεργασίας δεδομένων των φοιτητών και έχει ξεχωριστή ευθύνη για τη διασφάλιση της νομιμότητας της διαδικασίας και την προστασία των δικαιωμάτων τόσο των καθηγητών όσο και των φοιτητών.
Πιο συγκεκριμένα, κάθε πανεπιστήμιο οφείλει να ενημερώσει τους εμπλεκόμενους φορείς για το πώς γίνεται αυτή η επεξεργασία, ποιες πληροφορίες συλλέγονται και με ποια τεχνολογικά εργαλεία. Ο σκοπός επεξεργασίας δεδομένων είναι εξαιρετικής σημασίας καθώς λειτουργεί ως κριτήριο για την περαιτέρω νομιμότητα της επεξεργασίας. Παράλληλα, θα πρέπει να διασφαλίζεται στο υποκείμενο το δικαίωμα πρόσβασης σε αυτά τα προσωπικά στοιχεία. Η περίοδος αποθήκευσης των δεδομένων πρέπει να είναι ορισμένη και γνωστή στα άτομα. Αντίστοιχα, η διαγραφή τους θα πρέπει να πραγματοποιείται εφόσον εκλείψει ο καθορισμένος σκοπός. Εξυπακούεται ότι το γενικό πλαίσιο επεξεργασίας των προσωπικών στοιχείων αναλύεται στην πολιτική προστασίας δεδομένων του εκπαιδευτικού ιδρύματος, η οποία πρέπει να είναι προσβάσιμη στα υποκείμενα. Ωστόσο, οι καινούριες συνθήκες που διαμορφώνονται με τον κορωνοϊό επαυξάνουν τον βαθμό της απαιτούμενης ασφάλειας, ιδιαίτερα όταν για παράδειγμα χρησιμοποιείται κάμερα και συλλέγονται επιπρόσθετα στοιχεία, όπως η εικόνα του προσώπου, η φωνή και άλλα.
Ειδικά ως προς τη χρήση κάμερας και τη βιντεοσκόπηση των μαθημάτων χρειάζεται να τονιστούν ορισμένα κρίσιμα σημεία. Αρχικά, η βιντεοσκόπηση κρίνεται θεμιτή και νόμιμη καθώς προβλέπεται σύμφωνα με οδηγία του Φορέα Διασφάλισης και Πιστοποίησης της Ποιότητας της Ανώτερης Εκπαίδευσης (ΔΙΠΑΕ). Σκοπός της ορίζεται η εξακρίβωση ποιότητας της διδασκαλίας. Εντούτοις, η χρήση κάμερας υπόκειται στη διακριτική ευχέρεια του υποκειμένου εφόσον δεν υφίσταται κάποια αντίστοιχη ρητή προβλεπόμενη οδηγία. Συνεπώς, τόσο οι φοιτητές και σπουδαστές όσο και οι καθηγητές, δύνανται να μην τη χρησιμοποιούν, εφόσον το επιθυμούν, αν και συνίσταται ιδιαίτερα ως προς τους καθηγητές για την διασφάλιση της αξιοπιστίας της παρεχόμενης διδασκαλίας. Η ανάρτηση των διαλέξεων στην ηλεκτρονική πλατφόρμα του εκπαιδευτικού ιδρύματος εξαρτάται επίσης από τη συναίνεση των συμμετεχόντων φοιτητών-σπουδαστών αλλά και τη βούληση του εκάστοτε καθηγητή (ειδικά σε περίπτωση που οι διδασκόμενοι συναινούν, θα πρέπει να προκρίνεται η ανάρτηση της διάλεξης από τον διδάσκοντα για λόγους διασφάλισης της ποιότητας εκπαίδευσης, ιδιαίτερα εξαιτίας των αντικειμενικών δυσκολιών που υφίστανται αυτή την περίοδο οι φοιτητές, όπως αδυναμία επίσκεψης σε γραφεία καθηγητών ή στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου). Η συναίνεση θα πρέπει να δίνεται ελεύθερα, ρητά και ανεπιφύλακτα, όπως ορίζει εξάλλου και η νομοθεσία. Ανάκληση της συναίνεσης μπορεί να γίνει οποτεδήποτε. Τούτο πρακτικά σημαίνει ότι σε περίπτωση που ένας φοιτητής ή σπουδαστής δεν επιθυμεί να αναρτηθεί η διάλεξη στην ηλεκτρονική πλατφόρμα, δεν θα συντελεστεί. Εναλλακτικός τρόπος μπορεί να προταθεί, εφόσον γίνεται χρήση κάμερας και οι υπόλοιποι φοιτητές συναινούν, η μη χρήση της από εκείνον που διαφωνεί ή η διαγραφή του υλικού όπου εμφανίζεται ή ακούγεται ο συγκεκριμένος φοιτητής. Φυσικά, σε περίπτωση όπου η διάλεξη αναρτηθεί χρειάζεται να τονιστεί ότι απαγορεύεται η περαιτέρω ανάρτηση σε άλλα μέσα ή η κοινοποίησή της σε μη εξουσιοδοτημένα πρόσωπα.
Επιπλέον, η αξιολόγηση του φοιτητή-σπουδαστή με κριτήριο την παρουσία του στις βιντεοσκοπημένες διαλέξεις θα πρέπει να αποτρέπεται καθώς κάτι τέτοιο καταλήγει στην κατάρτιση προφίλ, η οποία απαγορεύεται με βάση τον ευρωπαϊκό Κανονισμό για την προστασία δεδομένων. Όπως χαρακτηριστικά τονίζεται σε σχετική διάταξή του (άρθρο 22) «το υποκείμενο των δεδομένων έχει το δικαίωμα να μην υπόκειται σε απόφαση που λαμβάνεται αποκλειστικά βάσει αυτοματοποιημένης επεξεργασίας, συμπεριλαμβανομένης της κατάρτισης προφίλ, η οποία παράγει έννομα αποτελέσματα που το αφορούν ή το επηρεάζει σημαντικά με παρόμοιο τρόπο». Κατ’επέκταση, θα πρέπει η αξιολόγηση του φοιτητή-σπουδαστή να αποτελεί συνάρτηση επιπρόσθετων παραγόντων, όπως η επίδοσή του σε εργασίες, η προηγούμενη παρουσία του στην αίθουσα και άλλα κριτήρια.
Εξίσου ξεχωριστό ενδιαφέρον συγκεντρώνει το ζήτημα του τρόπου διενέργειας της εξεταστικής περιόδου με χρήση τεχνολογικών μέσων, ιδίως βιντεοπαρακολούθησης του φοιτητή-σπουδαστή. Χωρίς να προβούμε σε εξαντλητική παράθεση όλων των περιπτώσεων εξέτασης διότι υπάρχουν ήδη αναλυτικές λεπτομέρειες επεξήγησης των διαφόρων εναλλακτικών τρόπων διεξαγωγής της τελικής εξέτασης στην ιστοσελίδα του Φορέα, εκείνο που αξίζει να τονιστεί είναι ότι, ελλείψει φυσικής παρουσίας σε αίθουσα ή σε χώρο διδασκαλίας, δεν εξασφαλίζεται σε απόλυτο βαθμό η αποφυγή κενών ή αδυναμιών. Ωστόσο, η προστασία της ιδιωτικότητας πρέπει να διαφυλάσσεται ακέραια σε όλες τις περιπτώσεις. Ιδιαίτερα εάν ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα επιλέξει τρόπο εξέτασης με χρήση κάμερας θα πρέπει να κατοχυρώσει τόσο τη νομιμότητα της διαδικασίας και τη χρήση αξιόπιστων τεχνολογικών εργαλείων όσο και την ελεύθερη και ρητή συναίνεση του φοιτητή-σπουδαστή. Ως προς το τελευταίο ζήτημα αξίζει να επισημανθεί ότι η συναίνεση του διδασκομένου κρίνεται ελεύθερη και νόμιμη όταν του προσφέρονται εναλλακτικές μέθοδοι εξέτασης, ισάξιες και ισοδύναμες, χωρίς καμία αρνητική επίπτωση στην βαθμολόγησή του. Διαφορετικά, εάν για παράδειγμα σε περίπτωση άρνησης εξέτασης με βιντεοπαρακολούθηση για σκοπούς διασφάλισης της αξιοπιστίας και της ποιότητας της διαδικασίας, αντιπροτείνεται άλλος τρόπος με μειωμένη όμως βαθμολόγηση ή άλλη ζημία, τότε η ληφθείσα συναίνεση θεωρείται άκυρη. Επίσης, σε περίπτωση που επιλεγεί η βιντεοπαρακολούθηση ως μέσο τελικής εξέτασης θα πρέπει οπωσδήποτε να συλλέγονται τα ελάχιστα δεδομένα για τον σκοπό αυτό και να αποτρέπεται και η προστασία δικαιωμάτων και τρίτων ατόμων, όπως για παράδειγμα σε περίπτωση όπου ενδέχεται να αποκαλυφθούν, έμμεσα ή άμεσα, πληροφορίες για μέλη του ευρύτερου οικογενειακού περιβάλλοντος ή άλλα ευαίσθητα δεδομένα. Γι αυτόν τον λόγο, η διενέργεια εκτίμησης αντικτύπου εκ μέρους του πανεπιστημίου για τους πιθανούς κινδύνους που κρύβει η επεξεργασία δεδομένων σε μια τέτοια περίπτωση, η οποία εξάλλου επιβάλλεται και βάσει νομοθετικών διατάξεων του Κανονισμού, λαμβάνει ακόμα πιο βαρύνουσα αξία.
Εν κατακλείδι, η εικόνα που διαμορφώνεται στον τομέα εκπαίδευσης εξαιτίας του κορωνοϊού κρίνεται αν όχι πρωτόγνωρη, σίγουρα προκλητική. Οι εμπλεκόμενοι φορείς καλούνται να αναλάβουν ακόμα μεγαλύτερες ευθύνες, με γνώμονα το όφελος όλης της κοινωνίας. Εκείνοι όμως που ίσως θίγονται περισσότερο από όλους από την τωρινή κατάσταση είναι οι φοιτητές και οι σπουδαστές, οι οποίοι είναι οι δέκτες της μάθησης και αισθάνονται ακόμα μεγαλύτερο άγχος για τον τρόπο κάλυψης της εκπαιδευτικής ύλης, την βαθμολόγησή τους και το μέλλον τους. Γι αυτόν τον λόγο, απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή και αντιμετώπιση. Ειδικά ως προς ζητήματα ιδιωτικότητας που ανακύπτουν απαιτείται επιπρόσθετη σύνεση αλλά και επιστημονική υπευθυνότητα από τους ιθύνοντες. Ασφαλιστική δικλείδα μπορεί – και θα πρέπει να είναι- να λειτουργήσει η προηγούμενη και απρόσκοπτη επικοινωνία με τους φοιτητές, ο ειλικρινής διάλογος μαζί τους προκειμένου να εξισορροπηθούν οι όποιες αντικειμενικές δυσκολίες υπάρχουν.
